Khi ChatGPT, Midjourney, Copilot… có thể gợi ý tạo ra cả một chiến dịch arketing, viết bài SEO trọn gói, thậm chí dựng video chỉ trong vài cú nhấp chuột, câu hỏi đặt ra là: Ý tưởng từ con người có còn cần thiết? Có phải chúng ta đang bước vào kỷ nguyên mà chỉ cần những câu lệnh (prompt) tốt là đủ để thay thế bộ não sáng tạo? Đây không phải là câu chuyện “AI cướp việc”. Đây là một câu chuyện có thể đi xa hơn, liệu rằng ý tưởng - với tư cách là sản phẩm tinh thần cao cấp của con người có còn giữ được giá trị đặc biệt của nó trong thời đại trí tuệ nhân tạo?
Điều gì khiến ý tưởng từ con người trở nên khác biệt?
Khoa học về cảm xúc
Ý tưởng từ con người không đơn thuần là tập hợp dữ liệu mà được đúc kết từ cảm xúc, trải nghiệm và những kết nối mang tính bản năng. Mỗi ý tưởng là một câu chuyện, khi một người kể chuyện bằng trái tim, họ không chỉ truyền đạt thông tin mà còn kích hoạt cả một chuỗi phản ứng sinh học bên trong não người nghe. Nghiên cứu từ nhà thần kinh học Paul J. Zak cho thấy, những câu chuyện cảm động có thể làm tăng mức độ oxytocin – loại hormone liên quan đến sự tin tưởng, đồng cảm và thúc đẩy hành vi giúp đỡ.
Trong một thí nghiệm, người tham gia khi nghe một câu chuyện được cấu trúc rõ ràng về một đứa trẻ bị bệnh hiểm nghèo nhưng giàu nghị lực sẵn sàng quyên góp tiền cao hơn 56% so với nhóm chỉ được cung cấp dữ liệu khô khan (Zak, P. J., 2013, Why inspiring stories make us react: The neuroscience of narrative). Bên cạnh đó, các câu chuyện hấp dẫn, hồi hộp hoặc hài hước có thể kích thích cortisol và dopamine – giúp người nghe tập trung và dễ ghi nhớ hơn (Hasson et al., 2012, Trends in Cognitive Sciences). Ngay cả những chuyện đời thường, nếu chứa đựng sự thấu cảm, cũng có thể làm tăng endorphin, tạo cảm giác an yên và “được chữa lành”.
Điều này giải thích vì sao một đoạn quảng cáo đơn giản có thể khiến ai đó rơi nước mắt, vì nó khơi dậy những xúc cảm sâu xa mà con người có thể đồng cảm với nhau. Những phản ứng sinh lý này – thứ mà AI chưa thể tạo ra, chính là nền tảng khiến cho ý tưởng mang cảm xúc thật sự có sức thuyết phục và thúc đẩy hành động. Trong thời đại công nghệ bùng nổ, cảm xúc con người vẫn là “mã nguồn” không thể sao chép, là thứ giúp câu chuyện của bạn khác biệt và có sức lan toả mạnh mẽ hơn bất kỳ thuật toán nào.
Giá trị từ văn hóa, trải nghiệm sống và vô thức tập thể của giống loài
AI có thể học hàng tỷ mẫu dữ liệu, nhưng nó không lớn lên trong một gia đình có ba thế hệ sống chung, không từng ngồi trên xe đạp bố chở qua con đường làng ngập tràn ánh nắng, cũng không thể lột tả hết cảm giác ăn một bữa cơm giữa những người thân yêu của một đứa con xa xứ. Ý tưởng của con người không đến từ một kho dữ liệu, nó là kết tinh của bối cảnh văn hóa, lịch sử, những va chạm, mất mát, yêu thương… và cả những điều không gọi tên được. Từ khi sinh ra, mỗi người đã sống trong một “bầu không khí văn hóa” – thứ định hình cảm nhận, thẩm mỹ và cách chúng ta nhìn thế giới.
Những trải nghiệm sống không chỉ tạo ra chất liệu độc đáo cho nội dung, mà còn truyền đi năng lượng, sắc thái và giọng kể không thể sao chép. Một nhà sáng tạo nội dung từng bị thất nghiệp sẽ viết khác người chưa từng mất việc. Một người lớn lên với ký ức chiến tranh sẽ kể những câu chuyện mang chiều sâu lịch sử, khác xa người chỉ học về chiến tranh qua sách vở.
Nhà phân tâm học Carl Jung từng đưa ra khái niệm “vô thức tập thể” – những hình ảnh, biểu tượng, câu chuyện mang tính nguyên mẫu (archetype) tồn tại trong tâm trí chung của nhân loại. Những nguyên mẫu phổ biến như “người mẹ”, “người anh hùng”, “kẻ phản diện”... xuất hiện lặp đi lặp lại trong các nền văn hoá khác nhau, từ thần thoại Hy Lạp đến truyện cổ tích Việt Nam. Khi con người kể lại những câu chuyện chạm đến tầng sâu vô thức tập thể này, người đọc, người nghe dù ở bất cứ đâu cũng có thể dễ dàng bị lay động. Học máy và AI có thể nhận biết được các nguyên mẫu qua mô hình dữ liệu, nhưng nó không mang trong mình ký ức di truyền hoặc cảm xúc thật sự kiến tạo những câu chuyện từ nguyên mẫu. Chính điều đó khiến ý tưởng từ con người có chiều sâu cảm xúc và chiều rộng văn hóa - điều làm nên bản sắc riêng biệt trong thời đại mà thông tin đang dần bị “mẫu số chung hóa”.
Từ ý tưởng đến thực thi
Mọi ý tưởng dù xuất sắc đến mấy, cũng chỉ là hạt giống. Điều tạo nên giá trị thật sự là khả năng biến hạt giống ấy thành mầm, thành cây, và rồi đơm hoa kết quả. Trong hành trình ấy, con người cần mang theo không chỉ kỹ năng mà cả bản lĩnh, sự linh hoạt và khả năng đối diện với thất bại. Một kịch bản không đạt hiệu ứng như kỳ vọng, một chiến dịch truyền thông vấp phải phản ứng tiêu cực, một video bị hiểu sai… sẽ đem lại những kinh nghiệm ứng biến linh hoạt và những bài học từ sai lầm.
Tôi từng gặp rất nhiều người làm sáng tạo nội dung, đặc biệt là những bạn mới bắt đầu, thường xuyên nói rằng: “Em có rất nhiều ý tưởng, nhưng không biết bắt đầu từ đâu”. Điều này không lạ. Trong thời đại mà mọi thứ có thể trở thành chất liệu để viết – từ một câu nói của bạn bè, một video ngắn trên mạng xã hội, đến cảm xúc bất chợt khi đang uống cà phê thì chuyện nảy ra ý tưởng (có thể nói) là phần dễ nhất. Nhưng phần khó nằm ở chỗ: bạn có thể biến nó thành hành động cụ thể hay không? Và hành động đó có được lặp lại đủ đều để tạo nên giá trị dài lâu?
Một ý tưởng nếu không được ghi lại sẽ dễ trôi tuột như một giấc mơ. Vì vậy, hãy luôn ghi chú lại chúng, bằng bất cứ công cụ nào cũng được, bởi “Một bút chì cùn còn hơn một trí nhớ tốt”. Nhưng chỉ ghi lại thôi thì chưa đủ. Tôi đặt lịch hàng tuần để “rà soát” các ý tưởng đã lưu, và chọn ra một vài cái có tiềm năng nhất để phát triển. Ví dụ, nếu tôi có một ý tưởng về “cảm giác chênh vênh của người mới làm freelancer”, tôi sẽ đặt câu hỏi: Chủ đề này liệu có liên quan đến những người đang theo dõi mình không? Có thể phát triển nó dưới dạng bài blog, video chia sẻ hay một email ngắn? Tôi tưởng tượng nội dung đó sẽ trông ra sao, cảm xúc mà tôi muốn người đọc nhận được là gì, và đâu là hành động tiếp theo tôi muốn họ thực hiện.
Khi đã chọn được ý tưởng, tôi dùng AI như một công cụ hỗ trợ để làm rõ hơn cấu trúc nội dung, gợi ý tiêu đề, mở bài, hoặc liệt kê những luận điểm có thể đưa vào. Có những lúc tôi để AI viết nháp, rồi từ đó chỉnh sửa lại theo giọng điệu của mình. Có khi tôi chỉ đơn giản hỏi AI: “Nếu muốn biến ý tưởng này thành bài viết trên blog cá nhân, bạn sẽ chia thành mấy phần?” và nó giúp tôi có một cái nhìn hệ thống hơn, tránh bị lan man.
Điều quan trọng hơn cả là biến quy trình này thành một nhịp làm việc quen thuộc: bạn không chờ cảm hứng đến mới viết, mà luôn có một hệ thống để từ cảm hứng có thể dẫn đến hành động. Mỗi ý tưởng không còn là một tia sáng vụt qua, mà trở thành một hạt giống được bạn vun trồng, chăm chút và gặt hái. Có những hạt sẽ ra hoa, có những hạt chỉ nằm đó một thời gian dài – nhưng bạn đã không để chúng trôi đi vô ích.
Từ ý tưởng đến thực thi không phải là cú nhảy vọt, mà là một chuỗi bước đi nhỏ, liên tục. Và khi bạn làm điều này đủ lâu, bạn không chỉ trở nên năng suất hơn, mà còn trở nên chuyên nghiệp một cách tự nhiên.
Cách tận dụng AI như một “trợ lý sáng tạo”
Cuối tháng 11/2023, tôi có cơ hội tham gia Hội thảo Quốc tế về sinh thái và hậu nhân văn (các khối ngành Khoa học Xã hội) tổ chức tại Mae Fah Luang University, Thailand (5th ASLE ASEAN Ecocritical Conference). Trong phiên trình bày của mình, tôi dành mối quan tâm nghiên cứu về vấn đề sáng tạo liên ngành và tương lai của sự hợp tác giữa human (con người - chủ thể sáng tạo) và non-human (học máy, AI và các công cụ liên quan).
Các cử tọa có mặt trong phiên trình bày của tôi (gồm có các học giả Việt Nam, Thái Lan, Philippines…) đều bày tỏ sự hứng thú trước tương lai của văn học đa phương tiện (multimedia literature) với sự kết hợp cùng các công cụ trí tuệ nhân tạo (AI tools). Chính vì vậy, “bắt tay” với AI là tương lai của chúng ta, bất kể ở ngành nghề nào.
AI không thay thế được bản sắc cá nhân của người viết, nhưng nếu bạn biết tận dụng, nó sẽ giúp bạn tiết kiệm hàng giờ đồng hồ và giữ được nguồn cảm hứng luôn tươi mới. Tôi thường dùng là để AI giúp mình gỡ rối ý tưởng. Có những ngày đầu óc lộn xộn, ý tưởng thì có nhưng không biết bắt đầu từ đâu, tôi chỉ cần viết một đoạn mô tả mơ hồ cho ChatGPT: “Tôi muốn viết về sự mệt mỏi của người làm sáng tạo trong thời đại AI, nhưng không biết nên đi theo hướng nào”. Chỉ trong vài giây, AI có thể đề xuất một loạt góc nhìn, dàn ý hoặc câu hỏi gợi mở, có đôi khi tôi cảm thấy như mình vừa được “người bạn thân” lên dây cót tinh thần.
Thỉnh thoảng, tôi dùng AI để phát triển nội dung một cách chiến lược hơn. Ví dụ: Khi có một bài viết đã hoàn chỉnh, tôi sẽ nhờ AI gợi ý tiêu đề hấp dẫn hơn, chuyển thể nội dung thành caption ngắn cho mạng xã hội, hoặc viết lại đoạn mở đầu sao cho lôi cuốn hơn. Có khi tôi nhờ nó tóm tắt lại toàn bộ bài thành một email ngắn gửi cho độc giả… Những việc này giúp tôi tiết kiệm rất nhiều thời gian trong việc tái sử dụng nội dung đa kênh.
Bạn cũng có thể cân nhắc đến việc dùng AI như một người thử nghiệm không giới hạn. Muốn thử viết cùng một chủ đề với ba phong cách khác nhau? Muốn kiểm tra xem liệu giọng văn này có hợp Gen Z không? Muốn lấy ví dụ cụ thể cho một ý tưởng trừu tượng? AI có thể thử đủ cách cho bạn trong vài phút – điều mà trước đây bạn phải vò đầu bứt tai hàng giờ mới nghĩ ra. Nó không thay thế bạn, nhưng giúp bạn làm việc sâu sắc hơn, nhanh hơn và dám thử nghiệm nhiều hơn.
Dĩ nhiên, để AI làm việc hiệu quả, bạn cũng cần “huấn luyện” nó bằng cách đặt câu hỏi đúng, cho đủ ngữ cảnh, chỉnh sửa phản hồi để ngày càng sát với phong cách cá nhân. Nhưng một khi bạn đã biết cách sử dụng hiệu quả, bạn sẽ thấy việc sáng tạo không còn đơn độc nữa. AI không phải là đối thủ, mà là người cộng sự âm thầm giúp bạn tiến xa hơn, miễn là bạn vẫn giữ vững “tay lái” trên con đường sáng tạo của chính mình
Kết
Yuval Noah Harrari từng viết trong
Homo Sapiens - Lược sử loài người
rằng : “Bí mật thành công của Sapiens là gì? Làm thế nào chúng ta có thể định cư nhanh chóng trong những môi trường sống xa lạ và có đặc điểm sinh thái khác biệt? Làm thế nào chúng ta đẩy được tất cả các loài người khác vào quên lãng? Tại sao ngay cả Neanderthal khỏe mạnh, thông minh, chịu được lạnh lại không thể tồn tại trước sự tấn công của chúng ta? Các cuộc bàn luận vẫn tiếp tục diễn ra sôi nổi. Câu trả lời khả dĩ nhất lại nằm ở chính nhân tố khiến cuộc tranh luận có thể xảy ra: Homo sapiens chinh phục thế giới nhờ ngôn ngữ độc đáo của mình”. Chúng ta – những người làm nội dung, người kể chuyện của thời đại số vẫn mang trong mình món quà đó: khả năng tạo ra ý nghĩa, xây dựng niềm tin, khơi gợi cảm xúc và kết nối cộng đồng thông qua ngôn ngữ đa phương tiện.
AI có thể kể lại một câu chuyện. Nhưng chỉ con người mới biết tại sao câu chuyện đó quan trọng. AI có thể mô phỏng cảm xúc. Nhưng chỉ con người mới biết rung động là gì. Thế nên, thay vì lo lắng rằng mình sẽ “bị thay thế” thì hãy tiếp tục sống thật, viết thật và kể những điều chân thành bằng thứ ngôn ngữ mang đậm dấu ấn cá nhân. Trong thời đại AI, những người sáng tạo không biến mất, họ chỉ cần trở về đúng với vai trò cốt lõi nhất của mình: người kể chuyện bằng một trái tim chân thật và những ý tưởng vô giá.
