Càng burnout lại càng sáng tạo, nghe có vẻ mâu thuẫn, nhưng lại là tình trạng mà rất nhiều người làm nghề sáng tạo từng trải qua. Khi deadline dồn dập, cảm xúc cạn kiệt, họ vẫn tiếp tục tạo ra sản phẩm đều đặn: vẫn có bài đăng, vẫn nhận job, vẫn được khen “năng suất”. Nhưng đằng sau lớp vỏ bận rộn ấy, là một phiên bản chính họ ngày càng xa lạ, không còn cảm hứng, không còn kết nối với thứ mình làm ra.
Bài viết này không nhằm phê phán sự siêng năng khi kiệt sức, mà để nhìn thẳng vào một hiện tượng phổ biến trong ngành: sáng tạo vẫn tiếp diễn khi năng lượng đã cạn kiệt, và đôi khi, càng kiệt sức, lại càng sản xuất nhiều, như một phản xạ sinh tồn.
Vậy: đó là nguồn sáng tạo thực sự, hay chỉ là một hiệu suất ảo, sản phẩm của tâm lý phòng vệ và thói quen bị cuốn theo?
Ba kiểu “tăng động sáng tạo” phổ biến - Sáng tạo hay cố gắng tồn tại?
Nếu hiệu suất ảo là hệ quả, thì những kiểu “tăng động sáng tạo” dưới đây chính là biểu hiện rõ rệt nhất của một người đang kiệt sức nhưng không thể (hoặc không dám) dừng lại. Bề ngoài, họ trông vẫn đang làm việc hiệu quả, thậm chí sáng tạo nhiều hơn bình thường, nhưng động lực bên trong không còn xuất phát từ cảm hứng hay năng lượng tích cực, mà từ nỗi lo vô hình, tâm lý phòng vệ, hoặc sự buông xuôi. Đó là những trường hợp điển hình của việc tưởng đang sáng tạo, nhưng thật ra chỉ đang tìm cách để tồn tại.
1. Tạo ra để không thấy mình vô dụng
Trong thời đại mà “sự hiện diện” bị đánh đồng với giá trị, người làm sáng tạo dễ bị cuốn vào vòng xoáy phải luôn có gì đó để thể hiện. Việc tạo ra sản phẩm không còn nhằm chia sẻ điều gì đó thật sự muốn nói, mà trở thành hành động để chống lại cảm giác vô hình, trống rỗng. Theo Adobe Creative Survey, 59% người làm sáng tạo thừa nhận họ cảm thấy áp lực phải ra nội dung liên tục, không vì mục tiêu nghề nghiệp rõ ràng, mà chỉ để giữ mình không bị biến mất khỏi dòng chảy số.
Một phần nguyên nhân nằm ở ảnh hưởng của văn hóa hustle – khi sự bận rộn và liên tục “có gì đó để show” được xem là dấu hiệu của thành công, còn nghỉ ngơi thì lại mang tiếng lười biếng.
2. Làm để che đi sự kiệt sức
Một số người không dám nghỉ, vì nếu dừng lại họ sẽ phải đối diện với sự thật: mình đang cạn kiệt. Họ tiếp tục viết, quay, làm việc như thể vẫn còn năng lượng, nhưng thực chất chỉ là đang gồng qua ngày. Sự bận rộn ở đây đóng vai trò như một lớp mặt nạ, vừa để người khác không nhận ra, vừa để bản thân không phải đối diện với sự mỏi mệt đã tích tụ. Theo WeTransfer Ideas Report 2022, có đến 75% người làm sáng tạo từng burnout nhưng vẫn cố duy trì guồng làm việc, chủ yếu vì sợ mất vị trí hoặc nhịp sáng tạo của chính mình.
3. Bùng ý tưởng vì... không còn gì để mất
Trạng thái kiệt sức cực độ đôi khi lại mở ra một giai đoạn sáng tạo bất ngờ. Khi đã không còn năng lượng để tự kiểm duyệt hay sợ sai, nhiều người bất ngờ tung ra các ý tưởng liều lĩnh, kỳ dị, và đôi khi lại rất “ngon”. Harvard Business Review chỉ ra rằng, khi các vùng điều hành lý trí trong não bị quá tải, khả năng tư duy phi tuyến tính và sáng tạo đột phá lại tăng lên. Tuy nhiên, những bùng nổ này mang tính ngắn hạn, khó duy trì, và nếu lạm dụng có thể đẩy người làm sáng tạo vào vòng xoáy mòn mỏi - gồng - sụp đổ.
Ba kiểu “tăng động sáng tạo” trên là những biểu hiện rõ rệt nhất cho trạng thái burnout. Chúng không hoàn toàn do cá nhân yếu kém hay thiếu kỹ năng quản lý cảm xúc, mà một phần còn là hệ quả của văn hóa “hustle”, nơi sự nghỉ ngơi dễ bị xem là trì trệ, còn sự gồng gánh lại được tung hô như một phẩm chất. Chúng ta tưởng mình đang “cháy” với đam mê, nhưng thực chất là đang gồng qua ngày với một thứ gọi là hiệu suất ảo.
Sáng tạo không ngừng khi burnout và những hệ lụy khó thấy
Khi sáng tạo trở thành một phản xạ duy trì hiệu suất thay vì xuất phát từ cảm hứng thật sự, hệ quả không chỉ nằm ở chất lượng đầu ra. Burnout kéo dài khiến quá trình sáng tạo dần mất đi tính phục hồi, tức khả năng tái tạo năng lượng sau mỗi chu kỳ làm việc cường độ cao. Dù bề ngoài vẫn đều đặn sản xuất, nhưng bên trong, người làm sáng tạo đang rơi vào trạng thái cạn kiệt dần dần mà không hay biết.
Một trong những biểu hiện rõ ràng nhất là ý tưởng ngày càng hời hợt. Khi kết nối cá nhân với sản phẩm bị mòn đi, nội dung được tạo ra dễ rơi vào khuôn mẫu, thiếu chiều sâu, hoặc không còn phản ánh cá tính riêng. Việc làm cho xong, làm để duy trì, khiến sự sáng tạo không còn là hành động mang tính biểu đạt, mà trở thành thao tác kỹ thuật.
Tệ hơn, trạng thái này dễ khiến người sáng tạo “nghiện” hiệu suất ảo. Khi sản phẩm vẫn được đăng đều, vẫn có tương tác, vẫn có lời khen, họ có thể nhầm tưởng rằng mình đang làm tốt, trong khi bản thân đang lạc dần khỏi điểm xuất phát ban đầu. Sự hiểu nhầm này không chỉ đến từ bên trong, mà còn từ người theo dõi, cộng đồng, đồng nghiệp, những người đang nhìn thấy “đầu ra” mà không thấy được “đầu vào” đã bị rút cạn.
Và thế là vòng lặp bắt đầu hình thành: burnout, sản xuất quá đà để né burnout, burnout sâu hơn. Cứ thế, người sáng tạo dần biến công việc từng là đam mê thành một cỗ máy vận hành không nghỉ, cho đến khi buộc phải dừng lại vì không còn gì để cho đi.
Làm sao để sáng tạo mà không tự đốt cháy mình?
Sáng tạo là một hành trình dài, không phải cuộc đua nước rút. Không ai có thể sáng tạo liên tục mà không cần nghỉ. Nhưng trong thực tế, nhiều người chỉ nhận ra điều đó khi đã quá muộn, khi burnout đã ngấm vào cả công việc lẫn tinh thần. Để duy trì sự sáng tạo bền vững, việc “làm ít đi” không phải là yếu đuối, mà là chiến lược. Dưới đây là 5 cách giúp người làm sáng tạo thoát khỏi vòng xoáy burnout mà vẫn giữ được chất lượng và cá tính trong công việc:
1. Nhận diện burnout sớm, ngay cả khi vẫn đang “có sản phẩm”
Việc vẫn ra bài đều, vẫn nhận job không có nghĩa là bạn đang ổn. Burnout có thể đến âm thầm, bắt đầu từ cảm giác mệt mỏi kéo dài, thiếu kết nối với thứ mình làm ra, hay tâm lý “làm cho xong cho kịp deadline”.
Bạn có thể bắt đầu bằng một hành động đơn giản: ghi lại cảm xúc mỗi tuần, chấm điểm năng lượng, hoặc đặt báo thức nhắc bản thân “đang cảm thấy thế nào?”. Việc tự kiểm tra cảm xúc thường xuyên sẽ giúp bạn phát hiện burnout sớm hơn mình nghĩ.
2. Giải quyết nguyên nhân gây burnout
Không phải ai burnout cũng vì làm nhiều. Có người mệt vì tự ép mình phải “đỉnh hơn hôm qua”, có người bị áp lực từ sếp, deadline, mạng xã hội, hoặc đơn giản là đang kiệt sức vì sức khỏe tâm lý đi xuống.
Đừng chỉ cố làm tiếp, bạn có thể dành một buổi cuối tuần viết ra ba điều đang khiến bạn căng thẳng nhất, rồi thử chọn một điều có thể thay đổi trong tuần tới. Nhỏ nhất cũng được: xin lùi deadline, giảm một job, bỏ follow một kênh khiến bạn áp lực, xin lời khuyên từ chuyên gia. Quan trọng là có một hành động cắt dòng chảy tiêu cực.
3. Tự thiết lập “nhịp sáng tạo” và chu kỳ cá nhân, không chạy theo tốc độ người khác
Không phải ai cũng hợp với lịch đăng mỗi ngày hay dự án liên tục. Nếu cứ chạy theo nhịp của người khác, bạn rất dễ đuối mà không nhận ra.
Bạn có thể dành một buổi để nhìn lại lịch làm việc 2–3 tuần gần nhất, đánh dấu những ngày bạn thấy thoải mái nhất khi làm việc. Từ đó, lập thử một “nhịp cá nhân”: 3 buổi làm – 1 buổi nghỉ, hoặc sáng làm, chiều đọc chơi. Việc thiết lập nhịp không khiến bạn kém cạnh, mà giúp bạn làm lâu dài hơn.
4. Lập kế hoạch nội dung xen kẽ nghỉ, ví dụ: 3 tuần làm, 1 tuần dừng
Sáng tạo liên tục không có nghĩa là sáng tạo tốt. Nếu không có khoảng trống để hồi phục, mọi thứ sẽ dần mất sắc nét. Hãy lên kế hoạch làm việc theo chu kỳ rõ ràng, ví dụ: mỗi tháng chọn ra một tuần “chậm nhịp”, không nhận job mới, chỉ làm việc duy trì hoặc sáng tạo cá nhân.
Bạn có thể đánh dấu sẵn tuần đó vào lịch từ đầu tháng, như một cuộc hẹn không thể huỷ với chính mình.
5. Đừng sáng tạo một mình
Không ai sáng tạo giỏi mãi khi cứ đơn độc. Một phần burnout đến từ việc phải “ôm hết” mà không có ai để trao đổi, phản biện hay đơn giản là nghe mình than một chút. Hãy chủ động tìm một cộng đồng, một nhóm bạn hoặc một người mentor để cùng chia sẻ.
Nếu chưa biết bắt đầu từ đâu, hãy thử nhắn cho một người bạn trong ngành: “Dạo này mày làm việc thế nào? Mình muốn hỏi chút ý kiến.” Đôi khi, chỉ cần một câu bắt chuyện, bạn đã bắt đầu thoát khỏi cảm giác gồng một mình.
Lời kết
Burnout không phải là sự sụp đổ đột ngột, mà thường là quá trình bào mòn âm thầm. Người làm sáng tạo giỏi nhất không phải là người không bao giờ mệt, mà là người biết khi nào cần dừng, khi nào nên chậm lại để đi xa hơn. Bởi vì nếu sáng tạo là nghề cần nuôi dưỡng cảm xúc, thì việc biết giữ lại một phần năng lượng cho chính mình không chỉ là quyền, mà là kỹ năng sống còn. Bạn nghĩ sao về chủ đề này? Bạn có đang tăng động sáng tạo? Hay đang… burnout?
- Số liệu ghi nhận tính đến thời điểm biên tập bài viết
