Cảm giác tự ti là câu chuyện chung của rất nhiều người trong các ngành nghề sáng tạo. Vậy, liệu có phải chúng ta đang tự đánh giá thấp chính mình? Và làm thế nào để thoát khỏi vòng luẩn quẩn này?
Bạn đã bao giờ tự hỏi tại sao mình luôn cảm thấy những ý tưởng hay tác phẩm của mình chưa đủ tốt? Tại sao dù nhận được lời khen, bạn vẫn thấy không xứng đáng? Hay đã bao lần bạn chấp nhận làm việc nhiều hơn, nhận ít hơn, chỉ vì nghĩ rằng mình “cần học hỏi thêm”? Sự sáng tạo, bản chất của nó, là một quá trình không ngừng đổi mới và vượt qua những giới hạn đã biết. Tuy nhiên, chính trong hành trình ấy, rất nhiều người sáng tạo thường cảm thấy mình chưa đủ tốt hoặc không đủ đặc biệt. Vậy, tại sao những người sáng tạo lại hay đánh giá thấp bản thân, và làm thế nào để họ nhận ra giá trị thật sự của mình?
Áp lực từ sự so sánh
Khi nhắc đến sự so sánh, người ta thường nghĩ đến động lực để phát triển. Nhưng với những người làm sáng tạo, áp lực từ sự so sánh không phải lúc nào cũng tích cực. Đây giống như một "cái bẫy" vô hình mà nhiều người dễ rơi vào khi đi làm. Nó xuất hiện khi bạn thấy đồng nghiệp hoàn thành công việc một cách xuất sắc, đạt được những thành tựu đáng ngưỡng mộ, trong khi bản thân lại loay hoay với công việc của mình. Hay khi lướt mạng xã hội, bạn thấy người khác liên tục cập nhật thành công mới, được thăng chức, hoặc tham gia những dự án lớn, khiến bạn tự hỏi liệu mình có đang đi chậm lại so với họ.
Áp lực từ sự so sánh xảy ra khi bạn đặt bản thân vào một thước đo không thuộc về mình, liên tục đối chiếu với thành tựu, năng lực hay vị trí của người khác. Điều này đặc biệt phổ biến trong môi trường công sở, nơi thành tích và sự cạnh tranh thường được công khai, hoặc trong ngành sáng tạo, nơi mỗi sản phẩm đều dễ dàng bị đặt lên bàn cân đánh giá.
Một trong những ví dụ kinh điển là Vincent Van Gogh. Suốt cuộc đời, ông sống trong cảm giác không đủ giỏi, không đủ đặc biệt. Ông chỉ bán được một bức tranh, và điều đó đã khiến ông nghi ngờ giá trị của những tác phẩm mà sau này được coi là kiệt tác vượt thời gian.
Nhìn từ góc độ tâm lý, sự so sánh này không chỉ diễn ra với người khác mà còn với chính những kỳ vọng của bản thân. Trong ngành sáng tạo, nó có thể khiến bạn cảm thấy ý tưởng của mình chưa đủ mới mẻ, hoặc lo lắng sản phẩm của mình không đạt được kỳ vọng như những người khác. Một họa sĩ trẻ ngày nay có thể cảm thấy bức tranh của mình không “đủ tầm” chỉ vì nó chưa nhận được sự chú ý trên mạng xã hội. Trong khi đó, giá trị thực sự của sáng tạo không phải lúc nào cũng được đánh giá ngay lập tức, giống như cách thế giới phải mất hàng chục năm để nhìn nhận Van Gogh.
Theo khảo sát từ Engine Creative Survey (2023) về việc cách các công cụ AI đang thay đổi ngành sáng tạo. Nó cho thấy rằng 72% người sáng tạo tin rằng AI sẽ đòi hỏi con người phải trở nên sáng tạo hơn để vượt qua cạnh tranh. Một số người cũng cảm thấy áp lực khi phải thích nghi nhanh chóng với các công nghệ mới, trong khi một bộ phận khác lo ngại về việc mất tính nguyên bản do AI gây ra.
Sáng tạo không phải “cuộc đua chạy nước rút” mà là “môn marathon”. Giá trị của một tác phẩm không phải lúc nào cũng được đánh giá ngay lập tức. Sự so sánh thường đến từ sự thiếu kiên nhẫn. Những người sáng tạo muốn thành quả ngay lập tức, muốn sự công nhận như một minh chứng cho giá trị bản thân. Tuy nhiên, nếu hiểu rằng mỗi hành trình sáng tạo là độc nhất, ta có thể giảm bớt áp lực tự áp đặt lên mình.
Hội chứng kẻ mạo danh (Imposter Syndrome)
Hội chứng kẻ mạo danh (Imposter Syndrome) là một trạng thái tâm lý mà nhiều người, kể cả những cá nhân thành công xuất sắc, thường gặp phải. Đó là cảm giác bất an sâu sắc, cảm giác rằng bản thân không xứng đáng với những thành tựu đạt được, rằng mình chỉ là "kẻ may mắn" hoặc đang "lừa dối" người khác về năng lực thực sự. Hội chứng này không phân biệt ngành nghề, tuổi tác hay mức độ thành công, và đôi khi chính những người ở đỉnh cao lại là đối tượng chịu ảnh hưởng nặng nề nhất.
Nghiên cứu từ Redroc Advertising (2023), có khoảng 70% người lao động đã trải qua cảm giác của hội chứng kẻ mạo danh ít nhất một lần trong đời. Đặc biệt, người trong ngành sáng tạo dễ bị ảnh hưởng hơn do tính chất công việc, vốn thường dựa trên đánh giá chủ quan và không có tiêu chuẩn cố định. Điều này khiến nhiều người tự nghi ngờ giá trị sáng tạo của mình.
Không ít người nghĩ rằng khi đã đạt đến đỉnh cao, cảm giác tự ti sẽ biến mất. Nhưng thực tế, nó lại xuất hiện dưới một hình thức khác. Càng đạt được nhiều, áp lực phải duy trì hoặc vượt qua thành công trước đó càng lớn, từ đó làm trầm trọng thêm cảm giác bất an. Maya Angelou- một trong những nhà thơ, nhà văn xuất sắc nhất thế kỷ 20 từng thú nhận rằng mỗi khi ra mắt một cuốn sách mới, bà luôn lo sợ người khác sẽ nhận ra bà không phải một “thiên tài” như họ nghĩ.
Hay như Taylor Swift, người đã giành hàng loạt giải thưởng âm nhạc danh giá cũng từng tự hỏi liệu những thành công mình có chỉ là may mắn. Dù vậy, chính cảm giác bất an đó đã thúc đẩy cô không ngừng viết những bài hát chứa đựng cảm xúc chân thật, chạm đến trái tim hàng triệu người hâm mộ.
Những người làm trong lĩnh vực sáng tạo dễ gặp hội chứng này hơn do đặc thù công việc. Sự sáng tạo không có tiêu chuẩn cố định, và các sản phẩm sáng tạo thường bị đánh giá chủ quan bởi người xem, khiến người sáng tạo cảm thấy bất an, nghi ngờ giá trị của chính mình, hoặc ám ảnh với việc phải hoàn hảo. Điều này tạo nên một vòng luẩn quẩn rằng họ cố gắng hoàn thiện đến mức kiệt sức, nhưng vẫn cảm thấy chưa đủ tốt.
Hội chứng kẻ mạo danh là một trạng thái phổ biến hơn chúng ta tưởng, ngay cả với những người đã đạt được thành công lớn. Điều quan trọng là nhận ra rằng cảm giác bất an này không phản ánh năng lực thực sự của bạn, mà chỉ là những kỳ vọng và áp lực tự tạo. Học cách chấp nhận bản thân, tập trung vào hành trình cá nhân, và xem mọi trải nghiệm như một phần của sự phát triển là cách tốt nhất để vượt qua, để sống trọn vẹn với giá trị của chính mình.
Sự thiếu minh bạch trong tài chính ngành sáng tạo
Ngành sáng tạo luôn gắn liền với quan niệm: “Làm vì đam mê”. Điều này dẫn đến thực trạng nhiều người sáng tạo chấp nhận mức lương thấp, thậm chí làm việc không công, chỉ để đổi lấy cơ hội.
Bộ phim La La Land đã tái hiện hoàn hảo câu chuyện này qua nhân vật Mia. Với khát khao trở thành diễn viên, cô chấp nhận từ bỏ mọi thứ ổn định, đối mặt với vô số lời từ chối. Nhưng điều làm Mia khác biệt chính là niềm tin vào giá trị bản thân, dù phải vượt qua hàng loạt thử thách.
Nhìn từ thực tế, rất nhiều người làm sáng tạo, đặc biệt là freelancer gặp khó khăn trong việc định giá công việc của mình. Một phần vì thị trường không minh bạch, một phần vì chính họ thiếu tự tin khi đưa ra con số xứng đáng. Điều này không chỉ gây thiệt hại kinh tế mà còn ảnh hưởng đến cách họ nhìn nhận giá trị của bản thân. Giống như Mia, bài học không nằm ở việc từ bỏ đam mê mà ở chỗ hiểu rằng đam mê cần đi đôi với sự nhận thức rõ ràng về giá trị lao động của mình.
Áp lực của văn hóa thành công nhanh chóng
Chúng ta đang sống trong một thời đại mà thành công được đo bằng tốc độ. So sánh là “con dao hai lưỡi” đối với những người làm sáng tạo. Nó có thể là động lực, nhưng cũng dễ dàng kéo tụt bạn xuống hố sâu tự ti. Điều này đặc biệt đúng với ngành sáng tạo, nơi mà mỗi ý tưởng mới phải nhanh chóng được hiện thực hóa để không bị “tụt hậu”.
Trong bộ phim Whiplash, nhân vật Andrew chịu áp lực khủng khiếp từ người thầy Fletcher. Tham vọng trở thành huyền thoại khiến anh không ngừng tự vấn liệu mình có đủ giỏi. Kết quả là, Andrew đạt được mục tiêu, nhưng phải đánh đổi cả sức khỏe tinh thần lẫn thể chất.
Một câu chuyện tương tự nhưng mang kết thúc tích cực hơn là Beyoncé. Thành công của cô không phải nhờ may mắn mà từ sự nghiêm khắc với bản thân. Nhưng điều khiến Beyoncé khác biệt chính là cách cô tìm được sự cân bằng, rằng biết khi nào cần thúc đẩy bản thân và khi nào cần nghỉ ngơi.
Áp lực có thể là động lực, nhưng nếu không kiểm soát, nó dễ dẫn đến kiệt sức. Trong ngành sáng tạo, việc liên tục đặt câu hỏi “Tôi có đủ tốt không?” có thể thúc đẩy bạn làm việc chăm chỉ hơn, nhưng đồng thời cũng khiến bạn dễ rơi vào cái bẫy của sự cầu toàn.
Kết nối với cộng đồng sáng tạo để xây dựng giá trị
Không ai có thể làm sáng tạo một mình. Pixar là minh chứng rõ nét cho sức mạnh của cộng đồng. Trong quá trình sản xuất Toy Story, đội ngũ Pixar không chỉ dựa vào tài năng cá nhân mà còn vào sự hỗ trợ, đóng góp ý kiến của cả nhóm.
Sự hỗ trợ từ cộng đồng không chỉ mang lại động lực mà còn giúp những người sáng tạo nhận ra giá trị của mình từ một góc nhìn khách quan hơn. Trong thời đại hiện nay, các cộng đồng sáng tạo nhỏ, như các nhóm workshop hoặc mạng lưới freelancer, đang ngày càng trở nên quan trọng trong việc khích lệ và bảo vệ giá trị của từng cá nhân.
Làm thế nào để thoát khỏi vòng luẩn quẩn tự ti?
1. “Ngừng căng thẳng hóa” cảm giác tự ti
Tự ti không có nghĩa là bạn không giỏi. Nó chỉ là dấu hiệu cho thấy bạn đang đặt ra tiêu chuẩn cao và không ngừng cố gắng. Hãy nhìn nhận nó như một cơ hội để cải thiện, thay vì một rào cản.
2. Tìm kiếm góc nhìn từ bên ngoàiNhững lời khen hoặc sự công nhận từ người khác không phải lúc nào cũng làm thay đổi cách bạn nhìn nhận bản thân, nhưng chúng có thể giúp bạn hiểu rằng giá trị của mình không chỉ dựa trên cảm nhận cá nhân.
3. Tập trung vào hành trình, không phải kết quảSáng tạo là một hành trình dài hạn. Thay vì chỉ chú ý đến đích đến, hãy trân trọng từng bước đi nhỏ.
4. Xây dựng mạng lưới hỗ trợTham gia các cộng đồng sáng tạo hoặc tìm một người cố vấn có thể giúp bạn có thêm động lực và góc nhìn đa chiều hơn về giá trị của mình.
5. Đừng sợ thất bạiMỗi lần thất bại là một cơ hội để học hỏi. Thay vì ám ảnh với sai lầm, hãy tìm cách biến chúng thành bài học.
Kết luận
Sáng tạo là một hành trình dài, nơi thành quả không chỉ nằm ở đích đến mà còn ở cả những nỗ lực không ngừng nghỉ trên đường đi. Nếu bạn đang nghi ngờ giá trị của mình, hãy nhớ rằng, sự sáng tạo thực sự nằm ở việc bạn không ngừng làm mới bản thân, vượt qua giới hạn và dám tin tưởng vào giá trị mà bạn mang lại.
